.

.

Ceditçilik Hareketi, Türk dünyasında 18. yüzyıldan başlayarak 20. yüzyılın yirmili yıllarına kadar devam eden çok yönlü bir uyanış hareketidir. İstanbul’dan Kâşgar’a, Kırım’dan Kafkasya’ya, Kazan ve Ufa’dan Buhara ve Semerkant’a, Kazak-Kırgız bozkırlarına kadar uzanan bu uyanış hareketi, dinî zihniyette yenilenme, eğitimin ıslahı, toplumsal ve kültürel bilinçlenme ve ortak Türkçe yazı ve eğitim dili ile başlamış, millî kimlik, siyasî ve iktisadî bağımsızlık sahalarıyla beraber bütün sahalarda büyük bir modern zihnî ve siyasî-toplumsal yenilenme hareketine dönüşmüştür. Ceditçiler, çok geniş bir matbuat ve süreli yayın ağıyla, dernekleşerek örgütlenme ve zengin tüccarların maddî yardımları ile toplumsal yapıda çok önemli etkiler ve değişimler meydana getirmişlerdir.

İsmail Bey Gaspıralı’nın Tercüman gazetesiyle ortaya koyduğu ortak edebî yazı dili anlayışı aynı zamanda Ceditçi aydınlar arasında ortak bir tarih, edebiyat ve sanat anlayışını da beraberinde getirmiştir. Ceditçi maarif ve kültür hareketi toplumun bütün kesimlerinde kendini göstermiş ve “ortak bir Türk kimliği”nin oluşmasına zemin hazırlamıştır. Ceditçilik bir yaşam tarzı hâline gelmiş ve Türk toplumlarının millî siyasî hareketlerinde önemli bir rol oynamıştır. Ceditçilik, 1905 Rus Meşrutiyeti’nden sonra gerek matbuatta gerekse siyasî alanda aydınların en güçlü silahı olmuştur. 20. yüzyılın son onlu yıllarında ise, Türk cumhuriyetlerinin kurulmasında, siyasî kadroların oluşmasında, Türklük fikrinin yerleşmesinde, sağlam bir neslin yetişmesinde Cedit Hareketi bir mihenk taşı olmuştur. Ceditçilik, son yüzyılımızın en önemli Türk düşünce hareketi olarak, günümüzde Türk dünyasının dil, ülkü ve mefkûre birliği için çözüm olabilecek açılımlar sunmaktadır.

Özbekistan Cumhuriyeti’nin Kuruluşunun 30. Yılı Şerefine ve Ceditçi Türk Büyüklerinin Anısına adanan Uluslararası Çağdaş Türklük Araştırmaları Sempozyumu: Türk Ceditçiliği (ÇTAS) 2021 Ceditçiliğin temellerini, çok yönlü zihnî yapısını, incelikli görüşlerini, iç ve dış karşıtlarıyla fikrî, siyasî ve fiilî mücadelelerini, birçok ülkeden katılacak olan alan uzmanlarının bildirileri ile ortaya koyacaktır. Bu yönüyle ÇTAS 2021, Ceditçiliğin en geniş anlamda, bütün Türk dünyası çerçevesinde incelendiği ilk uluslar arası sempozyum olma özelliğini taşımaktadır.

***

Jadidchilik harakati turk dunyosida XVIII asrdan boshlab XX asrning yigirmanchi yillariga qadar davom etgan keng qamrovli uyg‘onish harakati hisoblanadi. Istanbuldan Koshg‘arga, Qrimdan Kavkazga, Qozon va Ufadan Buxoro va Samarqandga, qozoq-qirg’iz dashtlariga qadar yoyilgan bu uyg‘onish harakati, diniy tafakkurda yangilanish, ta’lim islohi, ijtimoiy va madaniy o‘sish va mushtarak turkiy alifbo va ta’lim tili bilan boshlangan, milliy g’urur, siyosiy va iqtisodiy mustaqillik sohalari bilan birga butun sohalarda yangicha zamonaviy tafakkur va siyosiy-ommaviy yuksalish harakatiga aylangan edi. Jadidlar matbuot va davriy nashr vositasida vaqflar tashkil qilib, boy-savdogarlarning moddiy yordamlari bilan ommaga ta’sir ko‘rsatdilar va jiddiy o‘zgarishlarni amalga oshirdilar.

Ismoil Gaspiralining “Tarjumon” gazetasi orqali o‘rtaga qo‘ygan mushtarak adabiy til tushunchasi ayni paytda jadid ziyolilari orasida mushtarak tarix, adabiyot va san’at tushunchasining ham yoyilishiga sabab bo‘lgan edi. Jadid ma’rifiy va madaniy harakati jamiyatning barcha qatlamlarida o‘zini namoyon qilgan va “mushtarak turk shaxsiyati”ning shakllanishiga zamin tayyorlagan. Jadidchilik hayot tarziga aylangan va turk xalqlarining milliy-siyosiy harakatlarida muhim rol o‘ynagan. Jadidchilik 1905-yilda ro‘y bergan birinchi rus inqilobidan keyin matbuot va siyosiy maydonda eng qudratli qurolga aylangan edi. XX asrning so‘nggi o‘n yilligida esa turkiy jumhuriyatlarning tashkil etilishida, kadrlar siyosatining shakllanishida, turklik fikrining singishida (joylashishida), sog‘lom bir avlodning shakllanishida jadidchilik harakati muhim rol o‘ynadi. Jadidchilik so‘nggi asrning eng muhim turkona tafakkur harakati sifatida hozirgi turk dunyosining til, g‘oya va mafkura birligi uchun mayoq vazifasini o‘tamoqda.

O‘zbekiston Respublikasi mustaqilligining 30 yilligi hamda jadid ziyolilari xotirasiga bag‘ishlangan Zamonaviy turkologik tadqiqotlar xalqaro simpoziumi: Umumturk jadidciligi “ÇTAS-2021” doirasida jadidchilik harakatining mohiyati, murakkab g‘oyaviy strukturasi, qarashlar tizimi, ichki va tashqi ziddiyatlarga qarshi g‘oyaviy, siyosiy va amaliy kurashi masalalari ko‘plab davlatlardan ishtirok etadigan mutaxassislar hamkorligida muhokama qilinadi. Bu jihati bilan “ÇTAS-2021” jadidchilik harakatini keng ma’noda turk dunyosi darajasida o‘rgangan ilk xalqaro anjuman hisoblanadi.